Dat de orthodoxe opvatting van de religieuze kunst duidelijk afwijkt van de Westers-christelijke opvatting moge bij een eerste blik reeds duidelijk zijn.
Wanneer we kijken naar een Westerse Madonna en een Oosterse lkoon van de Moeder Gods dan worden wij een wereld van verschil gewaar. De Westerse Madonna lijkt geheel geinspireerd door Maria’s aardse verschijning met bijna wulpse vrouwelijke vormen en Christus wordt vaak afgebeeld als een wollige baby, die menig vrouw gaarne in haar armen zou willen sluiten. Bezien wij daarentegen de Oosterse afbeelding van de Moeder Gods, dan zien wij zowel haar als Christus in een zodanige serene verschijning afgebeeld, dat zij uit een andere wereld lijken te komen. Blijkbaar is er vanuit een totaal andere conceptie geschilderd.
Evenzeer kan men grote verschillen in opvatting waarnemen bij de kerkelijke architectuur, de liturgische praktijk en de kerkzang.
Vaak wordt dit toegeschreven aan het feit dat aan de Oosterse Kerken de Renaissance en de Verlichting zijn voorbij gegaan. In het Westen wordt dit feit overigens bezien vanuit het perspectief van ‘een gemiste kans’, terwijl in het Oosten de Renaissance wordt beschouwd als een pure restauratie van het heidendom, dat met zijn accent op de mens en de wereld het hele Westerse Christendom heeft uitgehold en geseculariseerd. De Renaissance heeft aldus de religieuze kunstopvatting gedood en de Verlichting het religieuze denken en de theologie.
De Renaissance heeft aldus de religieuze kunstopvatting gedood en de Verlichting het religieuze denken en de theologie.
De Renaissance heeft aldus de religieuze kunstopvatting gedood en de Verlichting het religieuze denken en de theologie.
Duidelijk is wel dat zowel de Renaissance als de Verlichting typisch Westerse verschijnselen zijn, inherent aan en voortkomend uit het Westerse theologische denken. Zij hadden nooit op orthodoxe bodem kunnen ontstaan of zelfs maar kunnen overwaaien naar het orthodoxe kerkelijke bewustzijn.
De verwereldlijking van de kerkelijke kunst in het Westen, zoals dat reeds tot uitdrukking kwam in ons voorbeeld van de Madonna, was trouwens los van de Renaissance al eerder aangevangen, zoals dat een aantal jaren geleden nog eens wereldwijd duidelijk werd tijdens de tragische aardbevingen in Italie, waarbij beroemde fresco’s van o.a. Giotto verloren zijn gegaan. In de Volkskrant stond toendertijd de veelzeggende zin: “De schilder Giotto, die leefde rond 1300, brak als eerste met de plat-Byzantijnse composities van die tijd, zijn afbeeldingen kennen veel meer samenhang en de personen vertonen veel menselijker gelaatstrekken”. Hier wordt de suggestie gewekt dat er in de kerkelijke kunst een soort ‘ontwikkeling’ had plaatsgevonden van een ‘platte primitieve’ Byzantijnse kunstvorm (ook nog een kunstvorm van die tijd! ), naar een meer ‘ontwikkelde’, ‘samenhangende’ en natuurgetrouwe Italiaans-Katholieke schilderstijl.
Maar wat wij hier in werkelijkheid zien is geen evolutie van artistieke stijlen, maar een verdere verwijdering van de Oosterse en Westerse theologische opvattingen met betrekking tot de kerkelijke kunst en ik hoop in dit artikel aan te tonen dat theologisch gezien de Westerse religieuze kunst juist ‘plat’ en ‘onsamenhangend` is geworden, terwijl de orthodoxe religieuze kunst de goddelijke dimensie van de realiteit in een ultieme samenhang heeft weten te bewaren.
Dat de orthodoxe kerkelijke kunst in wezen niet veranderd is en dat vandaag de dag iconen nog steeds op dezelfde ‘platte’ manier van ‘die tijd’ worden geschilderd, heeft een principiele theologische oorzaak. Kerkelijke kunst is in de Orthodoxie een religieuze en kerkelijke dienst gebleven, die in al haar uitingsvormen een theologische eenheid vormt, waarin de dogmatiek als levend onderdeel van de traditie naar voren komt. De scheiding tussen kunst, theologie en gebed heeft nooit plaatsgevonden en dat maakt dat ook de hedendaagse ontwikkelingen in de orthodoxe kunst sterk afwijken van de ontwikkelingen in het Westen. In dit artikel zullen wij dieper ingaan op de achtergronden en de uiteindelijke inspiratie van de orthodoxe kunst in haar verschillende uitingsvormen.