Ik wil nog een aspect van de icoon naar voren brengen, namelijk het gebruik van het omgekeerd perspectief. De icoon impliceert in haar hoedanigheid van ‘venster naar de eeuwigheid’ geen eenrichtingsverkeer, maar een tweerichtingsverkeer. Er is onze biddende beweging naar de icoon toe, maar er is ook een genadebrengende beweging vanuit de icoon naar ons toe. Bij een gewoon schilderij of desnoods een religieuze voorstelling lopen de lijnen van het perspectief in de verte naar elkaar toe. Op een icoon is dat juist omgekeerd, de lijnen komen als het ware samen in de toeschouwer. De beweging is vanuit de icoon naar de toeschouwer. Van het goddelijke naar het menselijke, en het gebed van de gelovige dat zich tot de icoon richt ontmoet dit goddelijke perspectief in de icoon.
De Russische cultuurfilosoof vorst E. Troebetskoj drukt het als volgt uit: “De icoon is geen beeld, geen afbeelding, maar een voorbeeld van de tot Tempel Gods geworden mensheid. Voor de gelovigen is de Icoon geen schilderij, maar een teken, een symbool. Een symbool van het samentreffen van het goddelijke en het menselijke op het vlak van de icoon in de afgebeelde figuren”.
Maar er schuilt in dit omgekeerde perspectief nog een diepere betekenis. In wezen verbeeldt de icoon op deze wijze ook haar evangelische betekenis omdat het optreden van Christus in het Evangelie ook wordt benaderd vanuit een omgekeerd perspectief. De glorie van Christus als de Opgestane Heer wordt aangeduid d.m.v. een beschrijving van Zijn aardse leven, en ook Zijn leer, zoals die wordt weergegeven in de Bergrede, is geplaatst in een omgekeerd perspectief.
De Bergrede begint met de zaligsprekingen (die veelzeggend genoeg in iedere Goddelijke Liturgie worden gezongen), waarin al direct de aardse logica op z’n kop wordt gezet: Zalig de armen van geest, want hunner is het Koninkrijk der hemelen; zalig de treurenden, want zij zullen worden vertroost; zalig de vervolgden om Christus’ wil, zij allen zullen hun loon in de hemelen ontvangen.
De rest van de tekst, die in de Orthodoxe Kerk mateloos populair is en die ook Lev Tolstoj als uitgangspunt van zijn leer der geweldloze weerbaarheid nam, staat in hetzelfde teken: Verzamelt u geen schatten op aarde, waar mot en roest ze ontoonbaar maakt en waar dieven inbreken en stelen. maar verzamelt u schatten in de hemel; weerstaat de boze niet en wanneer iemand u een slag geeft op de rechter wang, keer hem dan ook de andere toe; hebt uw vijanden lief en bidt voor hen die u vervolgen.
Dit zijn geen regels ontleend aan de aardse logica, het zijn de regels van het Koninkrijk Gods. Ook hierin wordt onze blik op de hemel gericht.
Ik weet niet of u de beroemde film kent over het leven van Mahatma Ghandi. In deze film namelijk wordt op magistrale wijze de kracht van dit omgekeerde perspectief getoond. Ghandi was als Hindoe eveneens gefascineerd door de Bergrede en hij heeft, door haar in praktijk te brengen heel Brits Indie onafhankelijk van Engeland gemaakt. In een gesprek met een anglicaanse geestelijke duidt hij op de kracht van de Bergrede, met name de uitspraak altijd de andere wang toe te keren. De typisch Westerse anglicaan weet niets beters te zeggen dan dat deze tekst natuurlijk ‘metaforisch’ is bedoeld. Maar wanneer u zich echter nog de scene herinnert waarin duizenden Indiers zich in rijen achter elkaar door de Britse soldaten in elkaar laten slaan, en de aanwezige journalist vertwijfeld uitroept: “Het Britse Rijk heeft hiermee haar laatste restje zelfrespect verloren en al haar aanzien verspeeld, dit is het einde van het Britse Rijk in India!”, dan begrijpt u wat voor een enorme kracht in dit omgekeerde perspectief besloten ligt.
Ghandi werd hierbij ook geinspireerd door Hindoestaanse besef, dat het geen zin heeft als mens het kwaad te bestrijden, omdat de natuur op den duur vanzelf het evenwicht der gerechtigheid herstelt. De geexcommuniceerde Tolstol en de Hindoe Ghandi hebben met het serieus nemen van de opdracht die in de Bergrede besloten ligt het Christendom een grotere dienst bewezen, dan al die kerkelijke theologen met hun metaforische uitleggingen en hun oproep tot de aardse strijd voor de gerechtigheid.